Bu stratejileri uygulayabilmek için üstte değinilen iki temel şartın eksiksiz bir biçimde var olduğuna dikkat etmek de son derece kıymetli. Bunlardan biri öğrencilerin sesli ya da sessiz akıcı okuyabiliyor olmaları, ikincisi ise metnin seviyeye uygun olması ve içindeki bilinmeyen sözcük oranının en fazla yüzde 5 olması. Şayet bu şartlar sağlanmadıysa öncelikle bunun üzerinde durmamız gerekiyor.
ÖNEMLİ GÖSTERGELERDEN BİRİ METNİN KONUSUNU BULMAK
Bir metnin ne hakkında olduğunu bulabiliyor olmak o metnin genel olarak anlaşıldığını gösteren değerli bir gösterge. Bu nedenle bahis bulma çalışmalarına ihtimam gösterilmeli. Metnin konusunu bulmak, ana fikrini bulmak için de öncelikli olduğu için ayrıyeten değerli. Bir metnin konusunu bulmak için metnin bütününün işlemlenmesi ve çıkarım yapılması gerekir. Bunun için metin ne hakkında, metin ne üzerinde duruyor, metin neyi ele alıyor, metinde en sık geçen kavram ne, tümcelerin mevzuları hangi ortak hususa işaret ediyor, paragrafların hususları hangi ortak bahse işaret ediyor? üzere sorulardan yararlanılabilir.
ANA KANIYI ANLAMALIYIZ
Ana niyet bir metnin yazılış hedefini, muharririn metni hangi bakış açısıyla nasıl bir mesaj (mesaj) vermek için yazdığını gösterir. Ana kanıyı bulmak için öncelikle metnin konusunu bulmak sonra da muharririn bu mevzuyu nasıl ve niye ele aldığını sorgulamak gerekir. Münasebetiyle ana niyet “konu + muharririn amacı” birleşiminden oluşan bir olgudur. Örneğin müellif metinleştirmek için “sporun sıhhate etkileri”ni kendisine husus edinebilir. Bir muharrir bu mevzuya olumlu bir bakış açısıyla yaklaşabilir bir oburu ise olumsuz. Bu durumda bir müellif “spor yapmak sağlıklı yaşama katkı sağlar” biçiminde bir ana kanıyı metninde işleyebilirken bir başkası sakatlıklara, kalp krizine yol açtığını düşünerek “spor yapmak sıhhatsiz bir yaşama neden olur” biçiminde bir ana kanıyı işleyebilir. Bu nedenle ana kanıyı bulmak için mevzuyu bulduktan sonra bu mevzu hangi bakış açısıyla ele alınmış, bu bahis hangi istikametiyle işlenmiş, müellif bu mevzuyu niye ele almış, müellif hangi iletiyi vermek istiyor? üzere sorular sorulabilir ya da şöyle bir akış izlenebilir: (1) Müellifin bahse ait bakış açısını (gözlem, teklif, tavır vb.) bulma, (2) müellifin hususa ait yorumunu bulma, (3) muharririn hususa ait bir savunusunu bulma, (4) bunları tek bir tümce olarak söz etme.
METİN YAPISINI FARK ETMEK ÖNEMLİ
Metin yapısı kavramı metindeki bilgilerin nasıl organize edildiğiyle ilgilidir. Ekseriyetle öyküleyici metinler kişi, vakit, yer, olaylar/gelişmeler ve sonuç biçiminde organize edilirken bilgilendirici metinler neden-sonuç, sorun tahlil, karşılaştırma, sıralama ve açıklama biçiminde organize edilir. Okurlar bir metnin yapısı hakkında bilgi sahibi olurlarsa muharrirlerin bilgiyi nasıl organize ettiklerini de bilirler ve bu da onlara okurken o bilgilere kolay ve sistemli bir biçimde ulaşma imkanı sağlar. O nedenle metin yapılarının gerçek metinler üzerinden çözümlemeler yapılarak öğrencilere fark ettirilmesi son derece kıymetli. Böylece öğrenciler karşılaştıkları metinlerin içeriğinin nasıl organize edildiğini fark ederek yeni bilgiye ulaşmak için kendileri zihinsel olarak bir metin şeması oluşturabilir ve okurken metinden aldığı bilgileri bu şemalara dağıtarak metni daha kolay anlayabilir.
ÖZETLEME YAPABİLMEK METNE HAKİMİYETİ GÖSTERİYOR
Özetleme asıl metnin silme, genelleme, seçme ve tekrar yapılandırma üzere birtakım bilişsel süreçlerden sonra ana çerçevede mana kaybına uğratılmadan daha kısa bir metne dönüştürülmesi işi. Burada özet metnin kaynak metni gereğince temsil edecek nitelikte olması çok kıymetli. Bu bakımdan özetleme okurun bir metne ne kadar hâkim olduğunun en değerli göstergelerinden biri. Metni bütüncül olarak manadan özetleme yapılabilmesi imkanlı değil. Lakin metni tam olarak anlamak da özetleme için kâfi olmaz. Anlamayla birlikte metindeki değersiz bilgileri yani metnin manasına direkt katkısı olmayan bilgileri belirlemek ve silmek gerekir. Bunun yanında metnin manasını oluşturan ve katiyen çıkartılmaması gereken bilgilerin farkında olmak ve o bilgileri özet metin için seçmek gerekir. Yeniden metni daha kısa bir duruma dönüştürebilmek için seçilen bilgilerin ortak noktaları bağlamında birleştirilmesi ve kendi tümceleriyle tekrar yazılması gerekir. Düzgün bir özet metin yazabilmek için metnin ana niyeti ve yardımcı kanılarının belirlenmesi, değerli bilgilerinin seçilmesi, değersiz bilgilerinin silinmesi, genellenebilir bilgilerinin bir üst kavram içinde birleştirilmesi ve aksiyonlarının ortak bir çatıda yine yapılandırılmasına dönük başka farklı etkinlikler yapılmalı ve sonrasında özetleme çalışmalarına geçilmeli.
TAM VE GERÇEK MANAYA İÇİN GEREKLİ
Eleştirel okuma hüneri öncelikle metindeki bilgilerin tam ve gerçek olarak alınmasını ve akabinde bu bilgilerin okurun sahip olduğu bilgilerle karşılaştırılmasını gerektirir. Bu bakımdan okuma hünerinin ileri kademelerinde gerçekleştirilebilecek olan bir okuma stratejisidir ve okuma manaya maharetini çok âlâ fayda. Eleştirel okuma yapabilmek için muharririn emeli ne, metindeki bilgiler hakikat ve şimdiki mi, metindeki bilgiler doğrulanabilir mi, metindeki bilgiler dengeli ve mantıklı mı, metindeki bilgiler abartılı mı, metindeki bilgiler değerli mi, metindeki bilgiler çok genellemeler içeriyor mu? üzere soruların sorulması gerekir.
TEKRARI UNUTMAYIN
Çocukların okumanın teknik ve akıcılık tarafına ait sıkıntıları varsa ve sözcük dağarcıkları kâfi değilse öncelikle bunlar üzerinde durulmalı. Bu boyutlara ait sorun yoksa ya da çözülmüşse üstte değinilen stratejiler uygulanarak çocukların ehil bir okur durumuna gelmeleri sağlanabilir. Lakin tüm bunlardan evvel unutulmaması ve asla göz arkası edilmemesi gereken şey tekrar olmalı. Bir sözcüğün belleğimize yerleşmesini ve orada kalıcı olmasını sağlamak ve gerekli durumlarda o sözcüğe zahmetsizce ulaşabilmek nasıl sık sık müsabakayla ilgili ise okumada da bu durum geçerli. Buna nazaran her şeyden evvel çocuklarımızın kitaplarla sık sık karşılaşarak hem sözcük dağarcıkları ve metin yapısı bilgilerinin oluşturulmasını sağlamalı hem de okuma sürecinde onlara dayanak olarak strateji bilgilerini geliştirmeliyiz. Bunun için hem okulda hem de konutta birbirini dayanaklar biçimde organize olunması son derece değerlidir. Aristo periyodundan bugüne dek söylene gelen bir kelamla bitirmek isterim. “Zihin bir kas üzeredir ne kadar çok çalışırsa o kadar çok gelişir.” Zihni de geliştirmek için başvurulabilecek en tesirli yolların başında okumak gelir.
PROF. DR. HAKAN ÜLPER KİMDİR?
Hakan Ülper, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Anabilim Kısmında misyon yapıyor. Türkçe Eğitimi alanında öğretmen ve öğretim üyesi olarak 25 yıllık bir tecrübeye sahip. Anadili ve yabancı lisan olarak Türkçe öğretimi alanında ulusal ve milletlerarası seviyede çok sayıda kitap, kitap kısmı, kitap editörlüğü, çeviri editörlüğü, makale, bildiri ve projeleri bulunuyor. Ayrıyeten Lisan Eğitimi ve Araştırmaları isimli bir mecmuanın de editörlüğünü yapıyor. Bilhassa okuma eğitimi, yazma eğitimi ve sözcük öğretimi mevzularında dersler vermekte ve araştırmalar yapıyor.
