Gazeteler ve televizyon kanalları kendisini “bir numaralı halk düşmanı” ilan ettiğinde şimdi 32 yaşındaydı. Onun yerinde öbür kim olsa bir halkla ilgiler şirketiyle anlaşır, yerle bir olan imajını düzeltmek için profesyonellerden yardım alırdı. O ise tam zıddı bildiğini okumaya ve insanları sinirlendirmeye dozu artırarak devam ediyordu.
Ev sahipliği yaptığı internet sohbetlerinde kendisini eleştirenlere çok sert karşılıklar veriyor, “Bugün yeniden televizyonda çok yakışıklıydım” diye övünüyor, Batman sinemalarının makûs karakteri Joker üzere kahkahalar atıyor, yayında ortaya girip iki satır aklıselim laf etmeye çalışanlara hakaret ediyor, en değerlisi de kendi berbat davranışlarından ziyadesiyle keyif alıyor üzere görünüyordu. Eski sevgilisinin sözleriyle “insanları rahatsız etmenin bir cümbüş olduğunu” düşünüyordu.
Adı Martin Shkreli, lakabı ‘Pharma Bro’ydu ve tek bir atağıyla bir gecede “Amerika’nın En Fazla Nefret Edilen Adamı” unvanına ve burada alıntılayamayacağımız kaç makûs sıfata layık görülmeyi başarmıştı. Pekala kimdi bu Shkreli? Ne yapmıştı? Bu genç ilaç şirketi yöneticisinin istisnasız bir nefret nesnesine dönüşmesinin altında yatan sebep neydi?
Dilerseniz en baştan başlayalım…
GÖÇMEN AİLENİN MUHTEŞEM ZEKİ OĞLU
Arnavutluk ve Hırvatistan’dan ABD’ye göçen bir anne babanın oğlu olarak 17 Mart 1983’te dünyaya gelen Shkreli, New York’un Brooklyn bölgesinde emekçi sınıfına mensup ailelerin yaşadığı bir semtte büyüdü. Çocukluğundan itibaren zekasıyla dikkat çekti. O kadar ki okuldayken birkaç sınıfı hiç okumadan atladı ve 2004 yılında New York’ta bulunan Baruch College’dan işletme diplomasıyla mezun oldu.
Shkreli, şimdi 17 yaşındayken iş hayatına atıldı. Televizyon ünlüsü Jim Cramer’ın kurucusu olduğu Cramer Berkowitz & Co isimli hedge fonda stajyerlikle başlamıştı mesleğine. 2006 yılında kendi hedge fonu Elea Capital Management’ı kurdu. Bir sonraki yıl Lehman Brothers’ın açtığı 2,3 milyon dolarlık davanın da tesiriyle Elea iflas etti. (Lehman Brothers’ın ömrünün de davanın sonunu görmeye yetmemesi değişik bir ayrıntı olarak tarihe geçti.)
Elea’nın akabinde Shkreli, 2008’de MSMB Captal Management’ı hayata geçirdi. Bu hedge fon aracılığıyla da ortalarında Turing Pharmaceuticals’ın da bulduğu çok sayıda biyoteknoloji şirketi kurdu.
Ancak Turing, Shkreli’nin bu bölümdeki birinci işi değildi. 2011’de kurduğu Retrophin isimli şirketle, az hastalıklar için geliştirilen ilaçlara odaklanmayı hedefliyordu. 2014 yılında tüzel mutabakatlarda usulsüzlük yaptığı argüman edilen Shkreli Retrophin’in zirve yöneticiliğinden kovuldu.
Bir sonraki yıl Retrophin, Shkreli’ye 65 milyon dolarlık bir dava açtı. İddianamede, Shkreli’nin şirketi kurup halka açmasının tek emelinin, iflas etmiş olan MSMB’nin yatırımcılarına olan borçları ödemek olduğu öne sürülüyordu. Bir öteki deyişle, Shkreli bir şirketinden öbürüne gizlice para aktarmakla suçlanıyordu.
Shkreli ise hakkındaki suçlamaları reddediyor, o günlerde New York Times’a yaptığı açıklamada, “Beni dolandırmak için bu delice ve yaşanması imkânsız öyküyü uyduruyorlar” diyordu.
FİYATI BİR GECEDE YÜZDE 5500 ARTIRDI
Sözün kısası Shkreli için hareketli vakitlerdi. Lakin bu genç adamı ABD’nin ve hatta dünyanın geri kalanının gündemine taşıyan ve “Pharma Bro” diye anılmasına neden olan olaylar şimdi yaşanmamıştı.
Shkreli, Retrophin’den kovulduktan sonra Şubat 2015’te Turing Pharmaceuticals’ı kurdu. Şirketin savına nazaran maksatları, tedavi opsiyonlarının sonlu olduğu önemli hastalıklarda kullanılacak ilaçlar üzerinde çalışmaktı. Turing’in misyonu internet sitesinde, “Çoğu vakit tesirli tedavi seçenekleri bulunmayan hastalara yardım etmek” olarak özetleniyordu.
Şirketin portföyünde yalnızca iki ilaç vardı: Hipertansiyon tedavisinde kullanılan Vecamyl ve Daraprim.
Darapirim ile dünya 1950’lerde tanışmıştı. Etken hususu “pyrimethamine” olan ve 1953 yılında piyasaya sürülen bu ilaç, insanlarda az görülen bir parazitik enfeksiyon olan toksoplazmozu tedavi etmek için geliştirilmişti.
ABD’de nüfusun dörtte birini etkileyen bu parazit, sağlıklı insanları çok fazla etkilemiyor. Fakat bilhassa kanser hastaları, gebe bayanlar, yenidoğanlar ve HIV müspet şahıslar üzere bağışıklık sistemi zayıf bireylerde ölümcül tesirler yaratabiliyor. Bu nedenle bilhassa HIV olumlu bireylerin daima ilaç kullanması gerekiyor. Münasebetiyle bu bireylerin Daraprim’e muhtaç olduklarını söylemek yanlış olmaz.
Daraprim’in piyasaya çıkmasından 62 yıl sonra, 2015 yılının ağustos ayında Turing Pharmaceuticals, ilacın tüm üretim, satış ve pazarlama haklarını satın aldı. Satış sırasında tek bir tabletin bedeli 13,50 dolardı. Yalnızca bir ay sonra Daraprim’in satış fiyatının tablet başına 750 dolara yükseltildiği açıklandı.
Shkreli, bu artışın hak edilmiş bir atılım olduğunu zira Daraprim’in çok özel bir ilaç olduğunu öne sürüyordu. Daraprim’in ucuz halini “bisiklet fiyatına satılan bir Aston Martin”e benzeten Shkreli, bu yolla elde edilecek kârın da ilacın formülünün güzelleştirilmesinde kullanılacağını belirtmişti.
İlaca bir gecede yüzde 5500 artırım gelince, bir anda kamuoyu ayağa kalktı. Hasta hakları kümeleri, siyasetçiler ve yüzlerce Twitter kullanıcısının reaksiyonlarıyla, Shkreli ABD’nin gündemine oturdu. Örneğin New York Times’ın 20 Eylül 2015 tarihli haberinde “İlacın fiyatı bir gecede 13,5 dolardan 750 dolara çıktı” deniyor ve bu durumun birtakım hastaların yıllık tedavi masrafının yüz binlerce dolara ulaşmasına neden olduğu belirtiliyordu.
Gazeteye konuşan Mount Sinai Icahn Tıp Okulu’ndan Bulaşıcı Hastalıklar Kısım Lideri Dr. Judith Aberg, “Bu dramatik artışa neden olacak farklı ne yapıyorlar ki?” diye soruyordu.
“ZAMANI GERİ ALABİLSEM İLACI DAHA DA KIYMETLİ YAPARDIM”
Doğrusunu söylemek gerekirse, pek farklı bir şey yaptıkları yoktu. Shkreli hastaların bu ilacı kullanmak zorunda olduğunu görmüş ve kârını artırmak istemişti. Rakip ilaç şirketlerinin bu patentsiz ilacın jenerik versiyonlarını piyasaya sürmelerini engellemek için yaptığı tedarik mutabakatları da Shkreli’nin niyetinin ne olduğunu çok açık bir biçimde ortaya koyuyordu.
Üstelik bu çeşit fiyat artışları ve rekabet önleyici ataklar ilaç kesiminde hiç görülmemiş bir şey de değildi. Fakat Shkreli’nin hali da en az ilacın fiyatının artması kadar hatta tahminen de ondan bile daha fazla rahatsız ediyordu kamuoyunu.
Shkreli, Twitter’dan yaptığı açıklamalarda kendisini eleştirenlere sert cevaplar veriyordu. Fiyat artışını “kapitalizmin işleyişi” olarak nitelendiriyor, sigortalar ve öteki dayanak programlarının muhtaçlık sahiplerinin ilaca erişimde sorun yaşamasını önleyeceğini argüman ediyordu.
Medyanın kendisini kurban seçtiğini öne sürüyor, Eminem’in ünlü bir müziğini alıntılayarak, “Görünüşe bakılırsa medya beni parmakla gösteriyor. O vakit ben de onlara bir parmağımı göstereyim lakin işaret ya da serçe parmağımı değil” diyordu.
Baskılara dayanamayan Shkreli, Eylül 2015’te, Daraprim’in fiyatında indirim yapacaklarını duyurdu. ABC News’e yaptığı açıklamada, “Daraprim’in fiyatını daha erişilebilir olacak ancak şirketimizin de kârını çok küçük de olsa sürdürmesini sağlayacak bir noktaya indirmeye karar verdik. Bu değişikliklerin memnuniyetle karşılanacağını düşünüyoruz” diyordu. Planın kapsamı Kasım ayında muhakkak oldu: İlaç hastanelere yarı fiyatına satılacaktı. Fakat hastalar taburcu olduktan sonra da devam etmeleri gereken ilacı yeniden 750 dolardan alacaktı.
Diğer yandan Shkreli haklılığından öylesine emindi ki Aralık 2015’te kendisine sorulan, “Zamanı geri alma bahtın olsa neyi farklı yapardın?” sorusunu yüzünden hiç silinmeyen o pişkin gülümsemesiyle “Muhtemelen fiyatı 750 doların da üzerinde belirlerdim” diye yanıtlamıştı.
2016’daki başkanlık seçimlerine dahi Shkreli gölgesi düştü. Kampanya sürecinde Demokratların adayı Hillary Clinton, Shkreli’nin kararını “fahiş fiyat uygulaması” diye nitelendirirken Donald Trump da Shkreli’ye “şımarık velet” diyordu.
2016’daki başkanlık seçimlerine dahi Shkreli gölgesi düştü. Kampanya sürecinde Demokratların adayı Hillary Clinton, Shkreli’nin kararını “fahiş fiyat uygulaması” diye nitelendirirken Donald Trump da Shkreli’ye “şımarık velet” diyordu.
HILLARY CLINTON’IN SAÇININ TELİNE ÖDÜL KOYDU
Bu tartışmaların ortasında Shkreli gözaltına alındı. Lakin sebep ilaca artırım yaparak yüz binlerce insanın hayatını riske atması değildi. MSMB Capital Management ve MSMB Healthcare’in yatırımcılarını yanıltmak ve kurucusu olduğu ilaç şirketi Retrophin’in pay fiyatını manipüle etmek için komplo kurmakla suçlanıyordu. Gözaltına alındıktan bir gün sonra Turing’in CEO’luğundan istifa etmişti.
Shkreli tutuksuz yargılanıyordu. Lakin Eylül 2017’de kendisine Hillary Clinton’ın bir tel saçını “köküyle birlikte” getirene büyük ödül vereceğini duyurduğu bir Facebook paylaşımı üzerine “saldırıya teşvik” kabahati işlediğine karar verildi. “Şakaydı” dese de yargıcın kefalet şartlarını ihlal ettiğine karar vermesi üzerine tekrar gözaltına alındı ve New York’ta bir cezaevine gönderildi.
Yolsuzluk davası Ocak 2018’de görüldü ve Shkreli hatalı bulundu. Akabinde Mart 2018’de yapılan karar duruşmasında da 7 yıl mahpus cezasına çarptırıldı. (Savcılar 15 yıl, avukatlar ise 18 ay istemişti.) Shkreli’nin bu yolsuzluklardan kazandığı 7,4 milyon doları iade etmesine ve 75 bin dolar tazminat ödemesine, bunu ödeyecek gücü yoksa Picasso tablosu, tek bir kopyası olan Wu-Tang Clan albümü üzere pahalı varlıklarına haciz konmasına karar verildi.
Shkreli denince akla gelen ayrıntılardan biri de ikonik rap kümesi Wu-Tang Clan’in albümü Evvel Upon A Time In Shaolin ile ilgili. Shkreli, 2015 yılında yapılan bir müzayedede, söylenenlere nazaran 2 milyon dolar ödeyerek tek bir kopyası bulunan bu albümün sahibi oldu. Kümeden yapıan açıklamada, Shkreli’nin albümü ferdî çıkarı için kullanamayacağı lakin dinleme partilerinde paylaşabileceği belirtildi. Shkreli toplumsal medyada olduğu periyotta sık sık albümün kendisinde olmasıyla övünüyordu. Bir defasında “Muhtemelen hiç dinlemeyeceğim. Yalnızca insanların erişimini engellemek eğlenceli olur diye düşündüm” demiş, bir defasında de albümü bardak altlığı olarak kullandığını öne sürmüştü. Shkreli’nin hakkındaki 7,4 milyon dolarlık para cezasının açıklanmasının akabinde ABD hükümeti albüme el koydu. Akabinde albüm kripto ve NFT yatırımlarıyla uğraşan PleasrDAO isimli kümeye 4 milyon dolara satıldı.
Duruşma sırasında avukatı Benjamin Brafman, Shkreli’nin temsil edilmesi çok güç bir müvekkil olduğunu belirterek, “Bazen Martin’e sıkı sıkıya sarılmak, onu kucaklamak, sakinleştirmek istiyorum. Bazen de kendimi hızına bir yumruk atmak ister halde buluyorum” diyordu.
Shkreli ise her zamanki boyun eğmez tutumundan geri adım atıp gözyaşları içinde, “Martin Shkreli’yi bitirme komplosu diye bir şey yok. Martin Shkreli’yi utanç verici ve ayıplanası hareketlerimle ben bitirdim” demişti.
Wu-Tang Clan’in Aarhus konserinden
KARAR: DARAPRIM’DEN ELDE ETTİĞİ KÂRI GERİ VERECEK
Shkreli mahpus cezasını çekerken, 2020 yılında bugünkü ismi Vyera Pharmaceuticals olan Turing’e ABD’nin 7 farklı eyaleti ile Federal Ticaret Kurulu tarafından Daraprim’le alakalı davalar açıldı. Aralık 2021’de görülen duruşmaların akabinde Shkreli bir defa daha hatalı bulundu.
Bu yıl 14 Ocak’ta Shkreli’nin ve eski şirketinin, Daraprim’in fiyatını artırarak elde ettiği 64,6 milyon dolarlık kârın haksız yarar olduğu ve inhisar maddelerinin ihlal edildiğine karar verildi. Shkreli bu parayı da geri ödemeye mahkûm edilirken, hayatının geri kalanı boyunca ilaç sanayisinde çalışmaktan da men edildi.
Vyera ve şemsiye şirketi Phoenixus, Aralık 2021’de savcılıkla anlaşmıştı. Muahede kapsamında Vyera’nın 10 yıllık süreçte tüketicilere 40 milyon dolara varan tazminat ödemesine ve Daraprim’in üretim müsaadesini isteyen tüm jenerik ilaç üreticilerine vermesine hükmedilmişti. Ayrıyeten şirketin eski CEO’su Kevin Mulleady, 7 yıl boyunca ilaç dalında çalışmamayı bu yasağı ihlal ettiği durumda 250 bin dolar ödemeyi kabul etmişti.
Davanın taraflarından New York Başsavcısı Letitia James, kararın açıklanmasının akabinde yaptığı açıklamada, “Amerikalılar mevt kalım uğraşındayken Shkreli ve ortağı hayat kurtaran bir ilacın fiyatını yasadışı bir biçimde yükseltti. Lakin Amerikalılar rahat olabilir, zira artık Martin Shkreli Pharma Bro değil” diye konuşmuştu.
Benjamin Brafman
CEZA MÜDDETİ DOLMADAN TAHLİYE EDİLDİ
Dünya tam da Shkreli’yi ve gülümsemesini unutmak üzereyken, 18 Mayıs günü ajanslara farklı bir haber düştü.
Shkreli’nin cezası dolmadan tahliye edildiği ortaya çıktı. Bu gerçeğin duyulmasını sağlayan ise toplumsal medyada paylaşılan kimi fotoğraflar oldu. Geçmişte yaptığı tahliye müracaatları reddedilen ve 2023’e kadar mahpusta kalacağı öngörülen Shkreli’nin şu an bir toplumsal rehabilitasyon merkezinde olduğu, 14 Eylül prestijiyle büsbütün hür bırakılabileceği bildirildi.
Avukatı Benjamin Brafman, yaptığı açıklamada Shkreli’nin “ceza indirimi almasını sağlayan tüm programları tamamladığını” belirtti.
Brafman, Insider’a yaptığı açıklamada, “Bay Shkreli’ye toplumsal rehabilitasyon merkezinde olduğu devirde açıklama yapmamasını tavsiye ettim. Şu an ne onun söyleyecek bir şeyi var ne de benim” diye konuştu.
Mart 2019’da Wall Street Journal’da yayımlanan bir habere nazaran, Shkreli, mahpusta olmasına karşın içeri sokmayı başardığı bir cep telefonu sayesinde Phoenixus’un yönetimini sürdürüyordu.
Mart 2019’da Wall Street Journal’da yayımlanan bir habere nazaran, Shkreli, mahpusta olmasına karşın içeri sokmayı başardığı bir cep telefonu sayesinde Phoenixus’un yönetimini sürdürüyordu.
Shkreli’nin hür kaldıktan sonraki birinci işi Facebook’a koşmak oldu. Bir selfie yayımlayan Shkreli, “Gerçek hapishaneden çıkmak Twitter hapishanesinden çıkmaktan daha kolay” paylaşımında sözlerini kullandı. Shkreli’nin bu sözlerle hesabının 2017’de askıya alınmasına gönderme yaptığı kestirim ediliyor.
Ocak 2017’de Shkreli o devirde yüz binden fazla takipçisi olan gazeteci Lauren Duca’yı taciz ettiği gerekçesiyle engellenmişti. Duca, Shkreli’nin kendisine gönderdiği DM’lerin ekran imajlarını paylaşmıştı. Shkreli, Duca’ya Trump’ın yemin merasiminde kendisinin “artı bir”i olmasını teklif ediyordu.
Bununla da kalmayan Pharma Bro, kapak görselini Duca’nın fotoğraflarından oluşan bir kolajla değiştirmiş, altına “İyi günde berbat günde, mevt bizi ayırana dek, seni kalbimin her atışında seviyorum” diye yazmıştı. Shkreli ayrıyeten Duca’nın eşinin yerine kendi başını montajladığı bir görseli de profil fotoğrafı yapmıştı.
Shkreli’nin çabucak bir tanışma uygulamasında hesap açtığı da ortaya çıktı. BuzzFeed Kültür Muhabiri Stephanie McNeal Twitter paylaşımında, “Hapisten çıkalı şimdi 2 dakika oldu fakat Martin Shkreli şimdiden Bumble’a girmiş bile” tabirlerini kullandı.
Shkreli’nin hayatına odaklanan “Pharma Bro” belgeseli geçtiğimiz yıl ekim ayında çeşitli dijital platformlarda yayınlandı. Belgeselde Shkreli’nin eski sevgilisi Christie Smythe, Bloomberg haber ajansında muhabirlik yaptığı periyotta 2017’deki davayı izlerken Shkreli’nin dayanılmaz çekiciliğine kapıldığını bu yüzden hem evliliğini hem de mesleğini mahvettiğini anlatıyordu. Daha evvel Fox News’te yayınlanan, belgeselde de alıntılanan imgelerinde Smythe, “Onunla eşsiz bir ilgim var. Öbür gazetecilerle kurduğu alakalar üzere değil. Bana güveniyor ve dediklerimi ciddiye alıyor. Benimle birçok bireyle konuşmadığı kadar açık konuşuyor” diyordu. Smythe belgeselin imalcisi Brent Hodge’a yaptığı açıklamada da Shkreli’nin çatışmayı sevdiğini ve berbat ününden zevk aldığını belirterek, “Martin Shkreli’yi bir kafese kapatamazsınız. Çatışmadan beslenen bir beşere daha fazla çatışma yaratmamasını söyleyemezsiniz” tabirlerini kullanıyordu. Smythe, Shkreli mahpusa girdikten sonra kameralar önünde birbirlerine aşklarını itiraf ettiklerini açıklamış ve Shkreli’ye “Senden çocuğum olsun istiyorum” dediğini doğrulamıştı. Lakin bu aşk fazla sürmedi. 2020’de Smythe’ın beraberlikleri üzerine Elle mecmuasına verdiği röportaj Shkreli’yi kızdırdı. Pharma Bro, dergiye yaptığı bir yazılı açıklamayla Smythe’ı terk ettiğini duyurdu. Smythe Shkreli’nin hür kalmasının akabinde New York Post’a yaptığı açıklamada, “Birkaç gün evvel konuştuk” derken eski sevgilisini görmeyi çok istediğini de kelamlarına ekledi.
Smythe, Shkreli ile olan münasebeti hakkında bir kitap da yazdı. Kitabın ismi “Smirk” sırıtma manasına geliyor ve Shkreli’nin meşhur gülümsemesine gönderme yapıyor.
Insider’ın “‘Pharma Bro’ Martin Shkreli has been released from prison early and sent to a halfway house”, Yahoo’nun “4 Reasons Why People Hate Martin Shkreli So Much”, BBC’nin “Who is Martin Shkreli – ‘the most hated man in America’?”, “Jailed ‘Pharma Bro’ Martin Shkreli ordered to repay $64m”, “‘Pharma Bro’ Martin Shkreli sentenced to seven years” ve “Martin Shkreli ‘Pharma bro’ released early from prison”, New York Post’un “Even ‘Pharma Bro’ Martin Shkreli’s lawyer wanted to ‘punch him in the face’” ve “Martin Shkreli’s ex Christie Smythe on his release: ‘I’d love to see him’” New York Times’ın “Drug Goes From $13.50 a Tablet to $750, Overnight” ve “Meet the New Owners of the Wu-Tang Clan’s One-of-a-Kind Album”, NPR’ın “‘Pharma Bro’ Martin Shkreli is ordered to return $64M, barred from drug industry” ve “Martin Shkreli Sentenced To 7 Years For Securities Fraud”, Vanity Fair’in “Martin Shkreli, Still “Most Hated” Man, Must Fork Over Almost $65 Million”, Wall Street Journal’ın ” Martin Shkreli Steers His Old Company From Prison—With Contraband Cellphone” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.
